In de eerste maanden van Corona was de snelle en gecoördineerde reactie van Afrika opmerkelijk. Maar nu, in 2022, hebben vaccinatiecampagnes in het noorden van de wereld, de mogelijkheid gegeven om de pandemie enigszins onder controle te krijgen, waarbij Afrika achter blijft.
Sinds de jaren 60 is Afrika voor zijn gezondheidsgoederen afhankelijk geweest van de buitenwereld. Denk hierbij aan diagnostica, therapeutica en vaccins, maar ook beschermingsmiddelen en andere medische benodigdheden. De corona pandemie heeft laten zien hoe gemakkelijk internationale samenwerkingen en multilaterale overeenkomsten kunnen mislukken, vooral in het licht van een wereldwijde crisis. Maar ook hoe kwetsbaar deze afhankelijk Afrika maakt. In 2017 en 2018 werden meer dan 120 ziekte uitbraken gemeld in Afrika.
Afrika zou kunnen voortbouwen op de verbazingwekkende vooruitgang die het de afgelopen jaren heeft geboekt op het gebied van surveillance en de reactie van de volksgezondheid op uitbraken. Het zou voldoende kunnen investeren in basisproducten om zijn gezondheid veilig te stellen, en zich te kunnen positioneren als wereldleider in de bestrijding van infectieziekten.
Maar een alternatief is er niet. Al het continent er niet naar streeft om zelfvoorzienend te worden, zal het niet slagen om de infectieziektedreiging van de 21ste eeuw het hoofd te bieden. Het zal dan ook niet in staat zijn de ontwikkelingsdoelstellingen te verwerkelijken: Het Afrika Dat Wij Willen. Dit is een blauwdruk om het continent om te vormen tot een wereldmacht, die in 2013 is opgesteld.
Wat heeft Afrika goed gedaan
Enkele dagen nadat het eerste geval van corona medio februari 2020 in Egypte was gemeld, riepen de Afrikaanse Unie en het Afrikaanse CDC een spoedvergadering van alle ministers van Volksgezondheid bijeen in Ethiopië. De aanwezigen stemden in met een gezamenlijke continentale strategie, waarbij de lidstaten van de Afrikaanse Unie zouden samenwerken, hun inspanningen zouden coördineren en communiceren. Het Afrikaanse CDC had reeds begin februari 2020 de Africa Task Force for Coronavirus (AFTCOR) opgericht om dit te helpen verwezenlijken.
Begin maart 2020, toen de gevallen van corona zich over het continent verspreidden, namen de landen onmiddellijk drastische maatregelen, waaronder de invoering van lockdowns en andere beperkingen om de overdracht te beperken. Deze samenwerking op continentaal niveau werd voortgezet. Sinds maart 2020 heeft AFTCOR tweewekelijks vergaderd. Het bureau van de Vergadering van staatshoofden en regeringsleiders van de Afrikaanse Unie (een orgaan dat de zaken van de Afrikaanse Unie coördineert tussen de jaarlijkse topontmoetingen van de Unie) is ook bijna elke maand bijeengekomen om de reactie van Afrika op de pandemie te bespreken, waarbij het Afrikaanse CDC voor technische begeleiding zorgde.
Tot dusver zijn dankzij deze coördinatie 12 initiatieven gelanceerd. Het gaat onder meer om het Partnerschap voor de versnelling van corona-tests in Afrika, dat heeft bijgedragen tot de veiligstelling van diagnostica; het Afrikaanse platform voor medische benodigdheden, dat de aankoop van cruciale medische benodigdheden mogelijk heeft gemaakt; en het African Vaccine Acquisition Task Team (AVATT), een gecentraliseerd aankoopbureau dat in november 2020 is opgericht om het voor de lidstaten van de Afrikaanse Unie gemakkelijker te maken vaccins te kopen. Tot dusver heeft AVATT het continent in staat gesteld 400 miljoen doses vaccins te verkrijgen.
Ondertussen hebben de Afrikaanse centra voor genomica indrukwekkende resultaten geboekt op het gebied van surveillance. De coördinatie is afkomstig van het Afrikaanse CDC en nationale volksgezondheidsinstellingen, zoals het Nigeria Centre for Disease Control in Abuja. In maart 2020 werd het eerste Afrikaanse SARS-CoV-2-genoom in Nigeria gesequeneerd, slechts 48 uur nadat een monster (van een patiënt die uit Italië was gereisd) was aangekomen bij het African Centre of Excellence for Genomics of Infectious Diseases (ACEGID) in Ede, met resultaten die na 72 uur werden vrijgegeven. In oktober van dat jaar werd de Beta-variant ontdekt binnen enkele dagen nadat een monster het consortium Network for Genomic Surveillance South Africa had bereikt, een samenwerkingsverband van laboratoria, onderzoekers en academische instellingen in het hele land. In november 2021 werd de zwaar gemuteerde Omikron-variant ontdekt in genoomsequentiegegevens uit Botswana en geïdentificeerd door onderzoekers in Zuid-Afrika.
De genomicacentra met de beste middelen hebben naast hun eigen land ook veel andere landen ondersteund. Zo heeft ACEGID tot nu toe de sequentie van monsters uit ongeveer 30 Afrikaanse landen bepaald. Onderzoekers van het centrum hebben ook meer dan 1300 genetici, gezondheidswerkers en ambtenaren uit andere landen opgeleid in diagnostiek en genomica voor besmettelijke ziekten. Na drie weken keren de cursisten terug naar hun eigen land en passen zij toe wat zij hebben geleerd, ook al is hun apparatuur misschien nog eenvoudiger dan die van ACEGID.
Al deze sequencing-inspanningen blijven de lokale, regionale, nationale en internationale reacties op het gebied van de volksgezondheid sturen. Tussen april en juli 2020 bleek uit sequencing-informatie in Nigeria bijvoorbeeld dat mensen zich overdag aan de lockdown-beperkingen hielden, maar dat ’s nachts minder deden. De waarschuwing van de wereld voor de Omikron-variant heeft onlangs geleid tot intensievere surveillance in Afrika en een explosie van nieuw immunologisch en sequentieonderzoek, alsook tot wijzigingen in het overheidsbeleid in het noorden van de wereld.
Dergelijke successen op het gebied van coördinatie en samenwerking, die veel Afrikaanse landen in staat hebben gesteld optimaal gebruik te maken van de beschikbare middelen, staan in contrast met de starheid die in andere delen van de wereld wordt waargenomen.
De prestaties van Afrika, vooral in de beginfase van de pandemie, zijn ten minste een deel van de reden waarom het continent de eerste en tot op zekere hoogte ook de tweede golf van de corona-pandemie heeft kunnen beperken. Op 13 december 2021 waren in heel Afrika ongeveer 8,9 miljoen gevallen van COVID-19 en bijna 225.000 sterfgevallen gemeld. Dit staat in contrast met de eerste modellen van volksgezondheidsdeskundigen en epidemiologen, die hadden voorspeld dat tegen juni 2020 tot 70 miljoen Afrikanen besmet zouden zijn met SARS-CoV-2, en dat meer dan 3 miljoen mensen zouden sterven.
De weg vooruit
Anders dan bij vorige uitbraken van ziekten heeft Afrika tijdens de corona-pandemie een sleutelrol gespeeld bij het vergaren van wetenschappelijke kennis die als leidraad heeft gediend voor de wereldwijde reactie.
Twee jaar lang hebben honderden genetici in het hele continent zeven dagen per week, vaak ’s nachts, gewerkt aan de sequentie van SARS-CoV-2-stammen. En bedrijven over de hele wereld hebben deze gegevens (waarvan de meeste beschikbaar zijn in openbare opslagplaatsen zoals GISAID) gebruikt om vaccins en therapeutica voor corona te ontwikkelen. Voor diegenen die zoveel bijdragen aan de wereldwijde inspanning om deze pandemie in te dijken, is het ontmoedigend om te zien hoe Afrika blijft worstelen met de aankoop en uitrol van COVID-19-vaccins.
De nieuwe manier van volksgezondheid die wij hier uiteenzetten, biedt een andere toekomst. Voor de veiligheid en het economisch voortbestaan van Afrika is het absoluut noodzakelijk om deze nieuwe aanpak te omarmen. Ook de wereld zal er baat bij hebben, zoals in november 2021 zo krachtig is aangetoond door de ontdekking van de Omikron-variant.
